بنیاد نهادن عقل منتقد

نوشتهء: احمد السید
ترجمهء: مؤسسه آستانه 

عقلِ منتقد، عقلی است که تحقیق و پژوهش می کند، بدون دلیل ادعا را نمی پذیرد، دلیل نابجا و غیر مستند را نیز قبول نمی کند، اشتباه منطقی هم بر او گذر نمی کند.

بسیاری از شبهاتی که روبه روی قشر جوان می شوند، مهمترین علت که باعث تاثیر گذاری آنان (شبهات) می شود، عبارت است از عدم تفکری منتقد و عقلیتی محقق. به همین خاطر اهمیت دادن به بنیاد نهادن مفهوم و اهدف تفکر صحیح، تفکری که بتواند مقبول و مردود اطلاعات را از هم جدا کند، در استحاکم بخشیدن به فرد در برابر شبهات و قوی کردن سپر اندیشه ، یک موضوع قابل اهمیت است .

علمای اسلام خیلی به این موضوع اهمیت داده اند که قبل از آن که اطلاعی را تایید کنند، در مورد آن تحقیق و ریزبینی به خرج دهند، از بارزترین این نمونه ها؛ ریزبینی و دقتی است که محدثان(علمای علم حدیث شناسی) یک دورهء بررسی شگفت برانگیز را ایجاد کرده اند. در این دورهء بررسی کننده، از روایت حدیث انتقاد کرده اند و به ظاهر آن فریب نخورده اند، روایت ها را مقایسه کرده اند و هر روایتی که منقطع بوده است را ضعیف قلم داد کرده اند، اشخاص دروغگو را آشکار کرده اند، تا این که منهج انتقادیشان، تبدیل به سپری برای محافظت از سنت و احادیث پیامبر خدا ﷺ، شده است.

همچنین علمای مسلمان به مبحث اصول جدل و مناقشه و گفتوگوی درست، اهمیت داده اند، دلائل مورد قبول (قبول شده) و ادعاهای ردشده را مورد بحث قرار داده اند. اینها و چندین مقوله دیگر که لازم است در مورد آنها تحقیق و ریزبینی به خرج داده شود، در کتب (هنر تحقیق و گفتوگو) یا (علم جدل) مورد بحث قرار گرفته اند.

بی شک به برگزاری دوره و درس و انجام فعالیت مخصوص در این زمینه، نیاز داریم، به شیوه ای که ما را به سوی برنامهء صحیحِ تفکر نقادانه و جدا کردن آن از  شیوه ی تفکر منفی گمان ساز، هدایت کند. می توانیم فرزندانمان را بر منهج تفکر نقادانه تربیت کنیم، آن هم با تمرین کردن بر این اخبار و نظراتی که در مدرسه و در میان دوستانشان می شنوند. بدین شیوه به بازخواست این اخبار و اطلاعات بر مبنای تصدیق و تفسیر صحیح عادت می گیرند. 

یکی از اسباب معیّن تقویت اصول و اساس عقل منتقد، عبارت است از اینکه: به اصول و شیوه های تحقیق علمی آگاهی داشته باشیم، عقل منتقد به این نیاز دارد که از منابع علم آگاهی داشته باشد و بداند که برای ریزبینی و اثبات، چگونه با آن ها (منابع علمی) تعامل می کند. به همین دلیل بر ما لازم است در مورد جستوجوی الکترونیکی برای یک اطلاع داخل منابع معتبر، و همچنین چگونگی جستوجو دربارهء صحت حدیث در اینترنت و داخل کتاب ها، دوره ی مخصوص را طی کنیم.