الباطنية، بنه‌ماكانیان و بیروباوه‌ڕیان
الباطنية
بنه‌ماكانیان و بیروباوه‌ڕیان
قول البغدادي في الفرق بين الفرق، صفحە 382: " اعلموا أسعدكم الله أن ضرر الباطنية على فرق المسلمين أعظم من ضرر اليهود والنصارى والمجوس عليهم، بل وأعظم من الدهرية وسائر أصناف الكفرة عليهم"، فالباطنية ليست مذهبا إسلاميا أو فرقة من فرق أهل الإسلام، وإنما هي مذهب وطريقة أراد بها واضعوها هدم الإسلام وإبطاله عقيدة وشريعة، كما ذكر ذلك الإمام الغزالي في كتابه "فضائح الباطنية".
پێشه‌وا «البغدادی» له (الفرق بين الفرق) ده‌فه‌رمووێت: " الله سه‌رفرازتان بكات بزانن كه زه‌ره‌ر و زیانی باتنییه‌كان له‌سه‌ر كۆمه‌ڵیک موسڵمانان، زۆر گه‌وره‌تره له زه‌ره‌ر و زیانی جووله‌كه و گاور و ئاگرپه‌رستان، ته‌نانه‌ت گه‌وره‌تره له زیانی ده‌هرییه‌كان و ته‌واوی كافرانی دی، باتنییه‌كان نه مه‌زهه‌بێكی ئیسلامیین نه كۆمه‌ڵێكن له كۆمه‌ڵه‌ی موسڵمانان، به‌ڵكوو ڕێگه‌یه‌كه دانراوه بە مەبەستی لەناوبردنی ئیسلام و پووچەڵکردنەوەی بیروباوەڕ و شه‌ریعه‌ته‌كه‌ی، هه‌ر وه‌ک چۆن ئیمامی «غەزالی» لە پەڕتووکی (فضائح الباطنية) دا باسی کردووە.
الباطنية:
بەهۆی ئیدیعای ئەوانەوە ناویان لێنراوە کە ماناكانی قوڕئان و فه‌رمایشته‌كانی پێغەمبەر ناوەکیین کە لە ڕواڵەتەکانی دەرەوەدا ده‌رده‌كه‌ون یه‌ک نین، وه‌ک ده‌ڵێن دەقە ئایینییەکان دوو مانایان هەیە: یەکێکیان واتایەکی ڕوواڵەتییە کە مرۆڤەکان دەتوانن لێی تێبگەن، ئەوی دیکەیان: یەکێکی ناوەکییە کە تەنیا كۆمه‌ڵه‌یه‌كی كه‌م لێی تێده‌گه‌ن و دەگەنە بەدیهێنانی ئەم مانایانە کە شاراوەن لە خەڵکی ئاسایی و بە فێرکاری ڕاستەوخۆی خودا بۆیان هاتووه.
بەکارهێنانی ئەم زاراوەیە فراوانتر بووە بۆ ئەوەی هەموو ئەو کەسانە، یان گرووپانە بگرێتەوە کە ئینکاری مانای ڕوواڵەتی ئایەتەکان و فەرموودەکان و حوکمە ئایینییەکان دەکەن و جەخت لەسەر مانای ناوەوەیان دەکەنەوە.
ده‌ركه‌وتنی باتنییه‌كان:
توێژەران لە دیاریکردنی کاتی سەرهەڵدانی عەقیدەی باتنییه‌كان ڕاجیاواز بوون، کە ئەمەش ناکۆکییەکی ڕەوایە له مێژوودا. چونكه یەکێک لە بناغەکانی عەقیدەکەیان بڵاونەکردنەوەی بیروباوەڕه‌كانیانه، پەیمان و عه‌هد دەگرن لەسەر ئەو کەسانەی کە دەچنە ناو مه‌زهه‌به‌كه‌یانه‌وه بۆ ئەوەی هیچ شتێک ئاشکرا نەکەن، ئه‌مه‌ش به یه‌كێک له بناغه و پایه‌كانی مه‌زهه‌به‌كه‌یان ده‌زانن كه ناتوانرێت پێشێل بكرێت. «ئیمامی السيوطي» پێی وایە یەکەم دەرکەوتنی باتنییه‌كان لە ساڵی ٩٢ی کۆچیدا بووە، هەندێکیش دەڵێن دەرکەوتنیان لە ساڵی ٢٠٥ی کۆچیدا بووە و هەندێکی تریش دەڵێن لە ساڵی ٢٥٠ و هەندێکیش پێیان وایە سەرهەڵدانی باتنییه‌كان لە ساڵی ٢٧٦ی کۆچیدا بوو، کاتێک پێشڕه‌و و دامه‌زرێنه‌ریان «ميمون القداح» ئەم مەزهەبەی دامەزراند.
ئه‌و نازناوانه‌ی كه هه‌یانبووه یاخود بۆیان دانراوه:
(الباطنية، القرامطة، الخرمية، الإسماعيلية …) له‌وه زیارتن به‌ڵام ئه‌مه دیارترینیانن.
بیروباوه‌ڕی باتنيیه‌كان:
عەقیدەی باتنییه‌كان وەک ناوەکەی شاراوە و دیار نییە، بەڵام عەقیدە و بیروباوەڕەکانیان -سەرەڕای توندییان لە شاردنەوەیان- لەڕێگەی ئەو کەسانەی کە ئیسلامیان لە باوەش گرتبوو، ناسرابوون.
هەرچی ئەوانیش ئینکاری ئەو مەزهەبانە دەکەن، هەر یەکێک لە ئایینەکان یان مەزهەبەکان ئەوەی خۆشی بووێت و پێی خۆش بێت نیشانی دەدەن، بۆ نموونه ئەگەر دەهاتنە لای مەسیحییەکان، ئەوا باوەڕیان بە سێ خواییان نیشان دەدا و خودایی مەسیحیان بۆ دووپات دەکردەوە. وە ئەگەر دەهاتنە لای جوولەکەکان ڕق و کینەیان لە موسڵمانان و مەسیحییەکان نیشان دەدا، وه ئەگەر زاهیدێکیان بناسن، زاهیدبوونی خۆیان لەم دونیا و دوورکەوتنەوەیان لە دونیا نیشان دەدا.
کاتێكیش ئەگەر باوەڕیشیان پێی بكردایه، گومانیان بۆ دروست ده‌كرد و بانگهێشتیان دەکەن بۆ ئەوەی بچێتە ناو عەقیدەکەیانەوە و بیروباوەڕەکانیان بۆ ئاشکرا دەکرد، دوای وردبینی و لێکۆڵینەوەی چڕ لە ترسی هه‌ڵگه‌ڕانه‌وه لێیان.
لەنێو بیروباوەڕەکانیاندا:
1- وتەی ئەوان کە دوو خودای دێرین هەن کە بوونیان لەڕووی کاتەوە پێشینەیەکی نییە، تەنیا ئەوە نەبێت کە یەکێکیان هۆکارێکە بۆ بوونی دووەمیان. هەروەها ئەوەی کە یەکەمیان دروستکەرە بە ڕێگەی دووەمیان نەک بە خۆی، وە عەقیدەییەکە لە کافرەکانی دووانەیی و جادووگەرەکان وەرگیراوە لە وتەکەیاندا کە باسیان لە دوو خودا کردووە، «خودای ڕووناکی و خوداوەندی تاریکی»، بۆیە جگە لە ناوەکان هیچیان نەگۆڕی.
2- باوەڕیان بەوەی پێغەمبەر کەسێکە کە دەسەڵاتێکی ئیلاهی لە یەکەمیانەوە به واسیته‌ی دووه‌م بەسەریدا ڕژاوە.
3- باوەڕیان بەوەی کە قوڕئان دەربڕینی پێغەمبەر موحەممەدە بۆ ئەو زانستەی کە بەسەریدا ڕژاوە، وەک مەتافۆرێک پێی دەوترێت وشەی خودا.
4- باوەڕی ئەوان کە لە هەموو سەردەمێکدا دەبێت ئیمامێکی بێ هەڵە هەبێت (المعصوم) کە حەق سه‌ربخات و خه‌ڵكی بۆی بگه‌ڕێنه‌وه له تەفسیره زاهیرییه‌كان و ئیشكالییاته‌كانی ناو قوڕئان و حەدیث و خه‌به‌ره‌كاتی تر.
5- هاوڕان لەسەر ئەوەی ئیمام یەکسانە بە پێغەمبەر لە بێ هەڵەیی و زانینی ڕاستییەکان لە هەموو بابەتەکاندا، بەڵام وەحی وەرناگرێت، بەڵکوو لە پێغەمبەرەوە وەریدەگرێت، چونکە جێنشینی خۆیەتی و بە بەراورد لەگەڵ پلە و پایەی خۆیدا، وە هەر جارێک ئیمامی هەیە، کاتێکیش بەبێ ئیمام نییە.
6- باوەڕیان وایه هەموو شه‌ریعه‌تی پێغەمبەر ماوەیەکی هەیە، ئەگەر تەواو بوو، خودا پێغەمبەرێکی تر دەنێرێت کە دینه‌كه‌ی هەڵدەوەشێنێتەوە، وە ئایینی هەر پێغەمبەرێک حەوت تەمەنی هەیە، دینی پێغەمبەر بە هاتنی ئیمامی حەوتەم «جەعفەر بن محەمەد» -بەپێی ئیدیعای ئەوان- هەڵوەشایەوە.
7- باوەڕیان بە ئیزنی ڕەها هەیە، و خۆدزینەوەیەکی تەواو لە شه‌ریعه‌ت و دین، وا دەبینن کە کۆت و به‌ندیان نییه بەهۆی شوێنکەوتوانی ئیمامی معصومه‌وه.
8- ئەوان ئینکاری بەهەشت و دۆزەخیان کرد، و دەیانوت مانای زیندووبوونەوە گەڕانەوەی هەموو شتێکە بۆ بنەچەی خۆی، وە مرۆڤ ئاوێتەیەکی جیهانی ڕۆحی و فیزیکییە، بەڵام فیزیکی دەتوێتەوە لەوەی کە لێی پێکهاتووە، هەموو تێکەڵەیەک دەگەڕێتەوە بۆ خۆی بنەچە و سرووشت و ئەوەش گه‌ڕانه‌وه‌ی جه‌سته‌یه.
سەبارەت بە ڕۆحی، ئەگەر باش بێت -بەپێی عەقیدەی ئەوان- لە جیابوونەوەی جەستە لەگەڵ ئەو جیهانە ڕۆحییەدا یەکدەگرێتەوە کە لێی جیا دەبێتەوە و لەوەدا بەختەوەرییەکەی. سەبارەت بە نه‌فسی دووبارەبووەوە، ئەوان بۆ هەمیشە لە جیهانی فیزیکیدا دەمێننەوە، لەلایەن جەستەکانەوە دەگوازرێنەوە، و هێشتا بەر ئازار و نەخۆشییان تێدایە، بۆیە جەستەیەک بەجێناهێڵن مەگەر جەستەیەکی دیکە وەریان نەگرێت و ئەمەش ڕێک هەمان عەقیدەی براهیمەکانی هیندۆسییه.
9- باتینییەكان بیروباوه‌ڕیان وایه كه ئینکاری زیندووبوونەوە و قیامه‌ت و ڕۆژی حه‌شر ده‌كه‌ن کە ئەم سیستەمە لە جیهاندا لە یەک لە دوای یەک، شەو و ڕۆژەوە دەبینرێت و مرۆڤ لە تۆوێکەوە بەدەست دەهێنێت، وه له لەدایکبوونی ڕووەک و لەدایکبوونی ئاژەڵەکان، کات هەرگیز کۆتایی نایەت.
10- هەندێکیان باوەڕیان بە خودایی «عەلی کوڕی ئەبی تالیب» هەبوو، -خوای گەورە لێی ڕازی بێت-، دەیانوت تەنیا لە شێوەی مرۆڤدا دەرکەوتووە، كه یه‌كیان ده‌ڵێت:
(أشهد أن لا إله إلا * حيدرة الأنزع البطين
ولا حجاب عليه إلا * محمد الصادق الأمين
ولا طريق إليه إلا * سلمان ذو القوة المتين)
نموونەی لێکدانەوە باتنییه‌كانیان:
ئایینی باتنییه‌كان پێشتر لەسەر بنەمای شێواندنی دیاردەکانی پەڕتووک و سوننەت بووە بۆ مانا شاراوەکان، نموونەی شێواندنەكانیان بریتین لە:
• بانگەشەی ئەوە دەکەن کە ڕۆژوو بە واتای خۆبەدوورگرتن لەو شتانە نییە کە ڕۆژوو دەشکێنن لە کاتێکی دیاریکراودا، بەڵکوو بەڕۆژووبوون بە واتای خۆبەدوورگرتنە لە ئاشکراکردنی نهێنی.
• وتیان: واتای "زینا" دزەکردنی بەشێکی تایبەتی نییە بۆ ناو بەشی تایبەتی موحەڕەم، بەڵکوو ئەوەی مەبەست لێی ئەوەیە کە تۆوی زانستی باتن فڕێ بداتە ناو ڕۆحی کەسێک کە پەیمانی لەگەڵ نەکراوە، لەسەر بنەمای ئەمە، باتنییه‌كان هیچ ڕێگرییه‌ک له حڵالكردنی داوێنپیسی نابینن. هەروەها بانگەشەی ئەوە دەکەن کە (الطهارة) دەستنوێژی ناسراو نییە، بەڵکوو ئەوەی مەبەست لێی پاککردنەوەیه لە بیروباوەڕی هەموو مەزهەبێک جگە لە بەیعەتدان بە ئیمامه‌كان.
• سهباره‌ت به حه‌وت تەوافی كعبه دەڵێن؛ ئه‌وه تەوافکردنی موحەممەده تا تەواوی حه‌وت ئیمامه‌كه.
• لەنێو نموونه‌ی تەفسیرەکانیان بۆ موعجیزەی پێغەمبەران لێکدانەوەیان بۆ لافاوەکەی نوح (علیە السلام) ئەوەیە کە ئەوە لافاوى زانست بوو کە ئەوانەى خنکاند کە پابەندن بە زاهیری پەڕتووک و سوننەتەوە، ئەو ئاگری ئیبراهیمیش -سڵاوی خوای لەسەر بێت- کە تێیدا فڕێدراوە، دەربڕینی تووڕەیی نەمرودە نەک ئاگرێکی ڕاستەقینە، بانگەشەی ئەوە دەکەن کە جنەکانی سولەیمان باتنییه‌كانی ئەو سەردەمەن و شه‌یتانه‌كانیش زاهیره‌ییه‌كانن، ئەوانەی کاری قورسیان پێسپێردرابوون.
لە دڕندەییەکانی باتنییه‌كان:
ئەگەر باسکردن لە بیروباوەڕە باتنییه‌كان قووڵایی فیکری ئەم كۆمه‌ڵه‌یه نیشان بدات، ئه‌وا ڕه‌فتاره‌كانیان لەگەڵ موسڵمانان به‌تایبه‌ت کاتێک هەست بە جۆرێک لە هێز دەکەن ڕادەی ئەو ڕقوکینە دەردەخات کە لە دڵیاندا بەرانبەر موسڵمانان و وەک بیرخستنەوەیەک مێژووی موسڵمانان بە باتنییه‌كانه‌وه مێژوویەکی پڕ لە خوێنە و لەمەشدا درێژی ناكه‌ینه‌وه، هەندێکیان بەسە بۆ ئێمە.
ڕەنگە گەورەترین ڕووداو کە لە لایەنی باتنییه‌كانه‌وه بەسەر موسڵماناندا هاتبێت، لە گەورەترین و به‌ڕێزترین شوێن و لە باشترین ڕۆژەکاندا و بە دەستی خراپەکاران بوو بێت.
ئەمەیە کە (الحافظ ابن کثیر) ڕەحمەتی خوای لێ بێت، لە پەڕتووکی (البداية والنهاية)دا (١١/١٦٠) باسی کردووە کە تێیدا دەفەرمووێت:
لە ساڵی ٣١٧ی کۆچی، ئه‌هلی عێراق و فەرمانڕەواکەیان «مەنسوور الدلیمی» ڕۆیشتن و بە سەلامەتی گەیشتنە مەککە. خه‌ڵكی و سوواره‌كانیان له هه‌موو لایه‌یه‌ک لە دۆڵ و شیوێكه‌وه هاتبوون، له‌وێ به‌یه‌ک گه‌یشتن و تێكه‌ڵ بوون، جگه له‌وه‌ی هه‌ستیان به‌وه كرد كه جه‌ماعه‌تی (القرامیتییه‌كان) له كۆمه‌ڵه‌كه‌یان جیابوونه‌ته‌وه، خروجیان كرد له ڕۆژی ته‌روییه‌دا، بۆیە پارەکانیان تاڵان کرد و ده‌ستیان به شه‌ڕ كرد، ژماره‌یه‌كی زۆریان له حاجیان لە جەرگەی مەککە و لە مزگەوتی حەرام و لە ته‌نیشت کەعبەدا كوشت.
ئەمیرەکەیان (أبو طاهر) -لعنه الله- لەبەر دەرگای کەعبە دانیشتبوو، پیاوەکان بە دەوریدا هاواریان ده‌كرد و شمشێرەکانیان به‌ردابووه گیانی خه‌ڵكی و ده‌یوت: "من هی خودام و بە خوداش منم، دروستکراوەکان دروست دەکەم و لەناویان دەبەم." خەڵک لێیان هەڵدەهاتن و بە پەردەی کەعبەوە خۆیانهه‌ڵده‌واسی. ئه‌مه‌ش هیچ سوودی نه‌بوو، به‌ڵكوو به‌وشێوه‌یه ده‌یانكوشتن، به‌ڵكوو ته‌وافیات ده‌كرد و له ته‌وافدا ده‌یانكوشتن، کاتێک «القرمەتی» -لعنه الله- كاره‌كه‌ی ته‌واو کرد، هیچ كارێكی ناشرین نه‌ما به حاجیانی ماڵی خوای نه‌كات، فەرمانی دا کە مردووەکان لە بیری زەمزەمدا بنێژرێن، بەشێکی زۆریان لە شوێنی خۆیان بەخاک سپێردران له حەره‌م، سەرەڕای ئەمەش نەشۆردران، نە کفن کران، نە نوێژیان لەسەر کرد، چونکە ئەوان لە هەمان بابەتدا شەهیدی حەرامن. هەروەها «قوبەی زەمزەمی» ڕووخاند، و فەرمانی دا کەعبە لە ڕەگەوە هەڵبکێشرێت و بەرگەکەی لابرد لێی و لە نێوان هاوەڵەکانیدا دابەشی کرد، … هەتا دواتر
نووسینی: پێشین موحەممەد
#ئاستانە_Astana