نەرۆز دناڤبەرا دیرۆک و ئایینیدا!
نەرۆز دناڤبەرا دیرۆک و ئایینیدا!
جەژنا نەوروزێ (بهارێ)
گەلەک ژ مە وەسا یا گوھـلێبووى و داناى کو جەژنا نەورۆزێ جەژنەکا نەتەوەیی یا کوردییە، هەروەسا دەستپێکا سەرسالا کوردى و ئیرانییە. ژبلى کوردستانێ ئەڤ جەژنە ل گەلەک وەلاتێن دى بڕێڤەدچیت یان ژی ب ڤێ شێوەی، وەکى ل وەلاتێن: کازاخستان، ئوزبەکستان، تاجیکستان، تورکمانستان و ...هتد.
پەیڤا نەورۆز پەیڤەکا «پەهلەوی»یا کەڤنە و ژ دوو بڕگەیان پێکدهێت:
«نەو» ئانکۆ نوى و «روز» ئانکۆ ڕۆژ، پێکڤە ڕامانا ڕۆژەکا نوى ددەن کو ئاماژەیە بۆ ئێکەم ڕوژا بهارێ.
ئەوا ل سەر نەوروزێ دهێتە بەحسکرن ئێکسەر کاوەى و زوحاکى دئینیتە بیرا مە، بەلێ یا دیار و ئاشکەرایە کو ئەڤە ب تنێ ئەفسانەکە و ئەڤ چیرۆکە یا دویرە ژ ڕاستییێ، بەلێ تشتەکی سەرنجا من ڕاکێشا کو هەتا نوکە ژى ل گوندێن «نەوێى بنارى سورێن» زیندان و ئاش و کۆچکا زوحاکی یا ناسیارە و شینوارێت وێ یێت ماین و ئەڤێ ژى ئەز ئێخستمە د گۆمانەکا دیرۆکیدا، بەروڤاژى وێ یا ئەفسانە بەحس دکەت کو ژێدەرێ وێ «شاهنامە» بوویە! خەلکێ گۆندى ژى زوحاکی ب کورد دبینن! ب ڕاستى ئەز ژى پشتى دیڤچوونێ هاتمە سەر وێ بۆچوونێ کو زوحاک هەر ئەو «ئەستیاک» بوویە کو دۆماهیک پاشایێ «ماد» بوو و کاوە ژى هەر ئەو «کۆرش»ـێ «هاخامەنشییان» بوو! چونکى ئەگەر ئەم بهێین سەحکەینە وى ماوەیێ دیرۆکی و ڤەگەڕینە سەر سالناما کوردى و حەفت سەدەیا بەرى مەسیحى؛ بتنێ دەولەتا «ماد» دێ بۆ مە ساخبیت، د دیرۆکا دەڤەرێدا مە گوھـلێنەبوویە کەسەک عەرەب بیت و هزار سالا حوکمی ل ئەردێ ئیرانێ بکەت.
ئەڤە تشتەکێ نەمومکنە، بەلکى ئەوا هەبووى حوکمێ کوردێن میدیی بوو و دۆماهیک پاشایێ وان «ئاستیاک» ب ئەگەرێ «کۆڕشى» هاخامەنشێ فارس ژناڤچوویە و تەختێ کوردان ژناڤبرییە، ژبەر هندێ ئەگەر سەحکەینە ئەفسانێ دگەل ڕوویدانێت دیرۆکی دێ بۆ مە دیاربیت کو زوحاک هەر ئەو «ئاستیاک» بوویە و «کۆرش» هەر ئەو کاوە بوویە و فارس وەکى دوژمنێ هەردەم یێ کوردان، کو بەردەوام ژ پشتێڤە ل کوردان دایە، ئەڤ ئەفسانەیە دروستکرییە بۆ تێکدانا دیرۆکا گەلەکی.
دکتور عەلى شەریعەتى گەلەک جوان ئەڤ بابەتە ڕۆهنکرییە کا چەوا هەر حوکومەتەکا نوى دهێت حوکومەتا بەرى خۆ ب پیچ و تاوانبار د دەتە دیارکرن و سفکاتیێ ب سەروکێن وان دهێتە کرن، وەکى چەوا ساسانییا ئەڤە بەرامبەر پارتان «ئەشکانیا» کر، هوسا ژى «هاخامەنشیا» زوحاک دۆماهیک پاشایێ ماد ب ڕوویەکێ کرێت و ب ترس نیشاندا.
نابیت ئەم هند د خوش باوەڕبین کو ب تنێ ل سەر بیر و باوەرەکا کلاسیکییا ئەفسانەیی بچین.
نەورۆز ل هەیڤا ئادارێ دەستپێدکەت، ئەڤ جەژنە د بنەمادا جەژنەکا زەرەدەشتییانە و مولکێ وان بوویە، باوەریا وان ئەو بوو کو د ڤێ جەژنێدا فروهەرا مشەختبوویان؛ دەھ ڕۆژا بەرى نەورۆزێ بۆ سەرەدانا کەس و کارێن وان دێ هێنە دەف وان. هەر ژبەر هندێیە کو ل دۆماهییا هەیڤا ڕەشەمێ (شوباتێ) د هەمى سالاندا ناڤ مالێن خۆ پاقژ دکەن، جل و بەرگێن نوى بۆ زاڕوکێن خۆ دکڕن؛ کەرب و نەڤیان و توڕەیێ ژ دلێن خۆ دهاڤێژنەدەر و مریێن خۆ خۆشبەخت دکەن و د ساڵا نوى دا خێر و بەرەکەت و بەرفرەهى و خوشبەختیێ پێشکێشى ساخێن خۆ دکەن، پاشى د ئێکەمین ڕوژا سالا نویدا دچنە ئاتەشگەهان یانژى پەرستگەها و پیرۆزباهییێ ل ئێکودوو دکەن .
زەرەدەشتیان ژبلى ڤێ، ڕێوڕەسمەکا دى ژی هەبوو کو د مالاندا «سفرا هەفت سین» ئامادەدکرن؛ حەفت تشتان ل سەر سفرێ ڕادئێخن کو ناڤێ وان یێ گشتى ب پیتا (س) دەستپێدکەت و ئەڤەنە : سەوزە، سرکە، سێڤ، سماق، سەمەنوو، سیر، سککە. هەروەسا هنار دگەل خۆدیکێ و شەمالکێ و پەرتووکا ئاڤێستا.
ئەگەر کەسەکی سەرەدانا وەلاتێ ئیرانێ کربیت د «سیازدەبەدەرێ»دا (ئەڤەژی هەر ڕێوڕەسمەکا ئیرانییانە ل ڕۆژانێت نەورۆزێ)؛ ئەو د زانیت هەتا نوکە ژى د ئیرانێدا و نفوسێن شیعییاندا ب تایبەتى ئەڤ هەمى ڕێوڕەسمە ماینە و هەتا شەمالک و سێنیک ژی! بەلێ ب تنێ ل جهێ پەرتووکا ئاڤێستا یا کریە قورئانا پیرۆز و ب تنێ ئەڤە یا گۆهوڕى؛ کو بەردەوام پەیوەندییا زەرەدەشتییا دگەل شیعیان د باشییێ دا بوویە وەکى مە د بەشێ پەیوەندیێت زەرەدەشتیەتێ ب ئایینێت دى ڤە ڕۆهنکرى؛ ئەو ڤەگێڕانێت کو بەحس ل زەرەدەشت و ئاڤێستایێ دکەن ڤەگێڕانێت شیعیانە کو بەردەوام ئەڤ پەیوەندییە نیشانا پرسیارێ دروست دکەت! ئەگەر چییە کووشیعیان هندە نەرمى هەبوویە بۆ زەڕەدەشتیەتێ؛ د دەمەکیدا ئەڤ نەرمییە نەبوویە بۆ سوننییان و ئاینێت دى یێن ئیرانێ!
و تشتەکێ دى ژى کو پێدڤییە د ڤێرێ دا نیشان بدەین، باوەریا زەرەدەشتییان ئەوە کو د وى ماوەیدا فروهەرا کەسوکارێ وان دێ زڤڕیت، لڤێرێدا زەردشتییان وەسانیشاندایە کو فروهەر گیان دێ زڤڕیت، چونکى نڤیسین ب ڤى شێوەى نیشانددەت. بەلێ ئەم دزانین د چار بەشێن مرۆڤى پشتى مرنا ویدا؛ تنێ «تەنو» یا هاتییە، کو ڕامانا لەشى د گەهینیت.
بەلێ هەرسێ بەشێن دى ئانکۆ "ئاهو، فروهەر، ئارات" نە هاتیە و نا هێتە زانین چنە و نا هێتە زانین کی ژوان گیانە (ڕوحە)! ژ نوى ب چ ماف دهێن فروهەرى دکەنە گیان؟
یا سەیر ئەوە زەرەدەشتى ب خۆ نزانن کو ئەڤ سێ بەشێن دووماهییێ چنە و سیفەتێن وان چنە! ئەگەر لێکدان ژی بۆ هاتبیتە کرن، ب تنێ ئەو گریمانن و چ بەلگەهـ نینە.
✫✫✫
دا بهێینە سەر بابەتێ خۆ، دەمێ نێزیک بوونا ئەردى بۆ خولا بەرانبەربوونا ڕۆژ و شەڤێ، هەمى ئەندامێت خێزانێ ل دورێت سفرا حەفت سین کۆم دبن و ئێکودوو ماچی دکەن و پیرۆزباهییا سالا نوى ل ئێکودوو دکەن.
و ل سەر دروستبوونا جەژنێ هندەک دبێژن زەرەدەشتییان ژى پاشا «جەمشید»ى ئەڤ جەژنە یا داناى.
ل دویڤ گۆتنێن شاهنامەیێ، «جەمشید» کەیومەرس سیهـ سالا شاھ بوویە ، پاشى کەیومەرس «هۆشەنگ» چل سالان دبیتە شاهێ ئیرانێ، پاشى سرا دهێتە سەر «تەهمورس» کو ئەو ژى سیهـ سالان دبیتە شاھ، پشتى وان «جەمشید» دبیتە شاهێ ئیرانێ. کو جەمشید چێدبیت ب دروستکەرێ جەژنێ بهێتە هژمارتن، و ل دویڤ شاهنامێ جەمشید ٧٠٠ سالا ژیایە ئەڤە کەڤیتە ئەقلی کو ژیێ وى گەهەشتبیتە وى ڕادەى! بەلێ لدویڤ ئەفسانێت زەرەدەشتیا و شاهنامێ دبیت ب ئەگەرێ هۆشەنگ شاهی دروستببیت، کو ب هژمارا وان ئێکەم کەس بوویە ئاگر دیتى:
گذر کرد با چند کس هم گروه
پدید آماد از دور چیزی دراز
سیه رنگ و تیره تن تیز تاز
دو چشم از بر سر چو دو چشمه خون
ز دود دهانش جھان تیره گون
نگه کرد هوشنگ با هۆش و سنگ
گرفتش یکی سنگ و شد پیش جنگ
به زور کیانی رهانید ز دست
جھانسوز مار از جھانجو بجست
برآمد به سنگ گران سنگ خرد
هم آن و هم این سنگ بشکست خرد
فروغی پدید آمد از هر دو سنگ
دل سنگ گشت از فروغ آذرنگ
نشد مار کشته و لیکن ز راز
پدید آمد آتش از آن سنگ باز
جھاندار پیش جھان آفرین
نیایش همی کرد و خواند آفرین
که او را فرغی چنین داد
همین آتش آنگا قبله نھاد
بگفتا فروغیست این ایزدی
پرستید باید اگر بخردی
شب آمد برافروخت آتش چو کوه
همان شاه در گرد او با گروه
یکی جشن کرد آن شب و باده خورد
سده جشن آن فرخنده کرد«
ئانکۆ:
ڕۆژەکێ ژ ڕۆژان شاهێ (جهان)
دگەل چەند کەسان دچوو چیایان
ژ دویرڤە دەرکەفت تشتەکێ زراڤ
توند و تیژبڕ، ب ڕەنگە وەک شەڤ
چاڤێن چ، هەما دوو پیال خوون بوو
ژبەر هەناساوی، جیهان نەڕوون بوو
سەرنجا خۆ دایێ، هۆشەنگێ دلێر
دەست دا بەری بێی ترس وەکی شێر
هاڤێتە ماری، وی بەر ب هەمی هێزا
خۆ، ل ماری نەدا، هۆشەنگێ هێژا
بەر، جهێ ماری، ل بەرەکێ دی خستن
دەم ل دەست هەردوو بەر شکەستن
چریسکەک (بزۆتکەک) دەرکەفت ژ دلێ بەری
بزۆتکەک هەلوو و بوو گڕا ئاگری
مار نەکوشت، ل ڤێ ئاریشە و شەڕی
یا کو گرنگ، پەیدابوو ئاگر ژ بەری
هۆشەنگ شاهـ، ل دەڤ شاهێ جهان
چوو سوجدێ و کر وەسف وان
کو ڕۆناهییەکا وەسان دایێ
ئاگر کرە، پەناگەها سوجدا دنیایێ
گۆت: هەرئەڤە چرایێ خودێیە
وەسف کرنا وێ ڕامانا ژینێیە
شەڤ ب سەردا هات، ئاگر هەلکریان
ب شەڤ هەڤال هەمی ل دور گەریان
ڕوونشتن ل بەر ئاگر گەش و خوشکرن
و کرە دەمێ خەمڕەڤینێ و مەی نۆشکرن
د ڤێرێدا ئەڤە ب وەرچەرخانەکا گرنگ هاتیە دانان و وەکى دەستپێکا نەورۆزێ دهێتە دیتن کو پێنجى ڕۆژ بمینن بۆ نەورۆزێ د جەژنا سەدەیدا. ئەڤ ڤەدیتە بەرز دهێتە دیتن و وەکى ئامادەکاریکرنەکێیە بۆ نەورۆزێ، بەلێ ئەڤە پتر ب ئەفسانەیەکێ ڤە دچیت نە ڕاستیەکێ، چونکى ئەم دزانین هەر ل چەرخێن بەرى ئاگر یێ هاتیە دیتن ژ لایێ مروڤێن دەستپێکێ ڤە؛ نە ژ لایێ کەسەکى ڤە کو د شاهنامەیێ دا هاتیە یێ پڕە ژ ئەفسانە و چیڕۆکێن دژى ژیواری(واقعی).
و بەلگەیەکا دى کو نەورۆزێ دئێخیتە پال جەژنێن دى یێت زەرەدەشتیا ئەوە کو جەژنێن زەرەدەشتیا د گرێدایی بوون ب دەم و وەرزان ڤە، وەکى «چلون تیرگان» ب ئەگەرێ دەستپێکا وەرزێ هاڤینێ و «میهرەگان» ب ئەگەرێ دەستپێکا وەرزێ پایزێ و هتد...، هوسا ژى نەورۆز جەژنا دەستپێکا وەرزێ بهارێ یە و ب دەستپێکا سالا نوى دانایە.
ئانکو هەتا ڤێرێ دێ گەهینە وى ئەنجامى کو نەورۆز ب تنێ ئەو بوویە کوو سەرێ سالا کوردى و دامەزراندنا دەولەتا میدیی و سەرێ سالا هەتاڤێ و سەرێ سالا زەرەدەشتى هەڤدەمی ئێکودوو بوون، نەکوو ب تەمامى یاد (بۆنە)یێن ئێکودوو بن، هەر ئەڤە ژى بوویە ئەگەرێ هندێ یونسکۆ وەکى جەژنەکا ئیرانى دایە نیاسین.
و دشێین بێژین ئەگەرێ بەڵاڤبوونا ڤێ جەژنێ ئەو بوو کو هاخامەنشییا و ساسانییا ئاینێ زەرەدەشتى کربوو ئاینێ فەرمی یێ دەولەتا خۆ و شیان ڤى ئایینى زال بکەن و بسەپینن بسەر وەلاتێن ژێردەست و کەلتوورێ وان ل گەل وان وەلاتا تێکەل بکەن و جەژنا نەورۆزێ ژى ئێک بوو ژ وان کەلتوورێ ب ئەگەرێ حوکومدارییا زەرەدەشتیان بەڵاڤ بووى.